کێشەی (بێـ)ی لکاو و (بێ/بەبێ)ی جیا لە زمانی کوردیدا:
یەکێک لەو وردەکارییە ڕێزمانییانەی کە زۆر جار لە نووسینی کوردیدا سەرلێشێواوی دروست دەکات، پرسی بەکارهێنانی (بێ)یە؛ ئایا دەبێت بە وشەکەی دوای خۆیەوە بلکێنرێت یان نا؟ ئەم دوو شێوازە لە بەکارهێنان، هەرچەندە لە ڕواڵەتدا لێک نزیکن، بەڵام لە ڕووی ڕێزمانی و واتاییەوە جیاوازییەکی بنەڕەتییان هەیە کە تێنەگەیشتن لێی دەبێتە هۆی گۆڕینی تەواوەتیی واتا و ناڕوونی لە دەربڕیندا. بۆ نموونە، ئایا جیاوازیی نێوان (ئەو پیاوە بێکار بوو) و (ژیان بێ کار ئەستەمە) چییە؟ لەم وتارەدا هەوڵ دەدەین لە ڕوانگەیەکی زمانەوانییەوە ئەم جیاوازییە ڕوون بکەینەوە.
ئەو (بێ)ـیەی کە بە وشەکەی دوای خۆیەوە دەلکێت (وەک: بێکار، بێماڵ)، لە ڕووی ڕێزمانییەوە پێشگرێکی داڕێژەرە. ئەرکی سەرەکیی ئەم پێشگرە ئەوەیە کە وشەیەکی نوێ لە وشەیەکی تر (زۆربەی کات ناو) دروست بکات. وشە نوێیەکەش زۆربەی جار دەبێتە هاوەڵناو (Adjective).
واتا: ئەم پێشگرە واتای “نەبوون”، “بێبەشبوون لە” یان “نەبوونی خاوەندارێتیی” شتێک دەگەیەنێت. بۆ نموونە:
بێـ (پێشگر) + کار (ناو) ← بێکار
(هاوەڵناو: کەسێک کە کاری نییە، unemployed)
بێـ (پێشگر) + ماڵ (ناو) ← بێماڵ
(هاوەڵناو: کەسێک کە ماڵی نییە، homeless)
بێـ (پێشگر) + باوک (ناو) ← بێباوک
(هاوەڵناو: کەسێک کە باوکی نەماوە/نییە)
بێـ (پێشگر) + تام (ناو) ← بێتام
(هاوەڵناو: شتێک کە تامی نییە، tasteless)
نموونەی تر: بێکه‌س، بێوڵات، بێزمان، بێئومێد، بێهۆش.
تایبەتمەندی: لێرەدا (بێـ) بەشێکی دانەبڕاوە لە پێکهاتەی وشە نوێیەکە و لە نووسیندا پێویستە بلکێنرێت بە وشەکەی دوای خۆیەوە.
بەرانبەر لە زمانانی تردا: ئەم پێشگرە هاوتایە لەگەڵ پاشگری (less-) لە زمانی ئینگلیزیدا (وەک homeless, tasteless, useless) یان پێشگرەکانی وەک (un-, in-) کە هەندێک جار هەمان واتا دەبەخشن.
ئەو (بێ)ـیەی کە لە وشەکەی دوای خۆی جیایە و هەندێک جار بە شێوەی (بەبێ)ش دێت (وەک: بێ کار، بەبێ تۆ)، لە ڕووی ڕێزمانییەوە ئامرازی داڕێژەر یان پێشبەند (Preposition)ـە. ئەرکی ئەم ئامرازە ئەوەیە کە پەیوەندییەک لەنێوان وشەیەک (ناو، جێناو، یان گرێی ناوی) و بەشێکی تری ڕستەکەدا دروست بکات.
واتا: ئەم ئامرازە زۆربەی کات واتای “بەبێ ئامادەبوون/هاوڕێیەتی”، “بەدەر لە” یان “بەبێ بوونی” شتێک یان کەسێک دەگەیەنێت. هاوتای (without)ە لە زمانی ئینگلیزیدا. بۆ نموونە:
ژیان بێ کار (یان: بەبێ کار) ئەستەمە. (.Life is difficult without work)
بێ تۆ (یان: بەبێ تۆ) ناچم بۆ سینەما. (.I won’t go to the cinema without you)
بێ ئاو ژیان نییە. (.There is no life without water)
بێ ترس قسەی کرد. (.He spoke without fear)
تایبەتمەندی: لێرەدا (بێ/بەبێ) وشەیەکی سەربەخۆیە لە ڕستەدا و پێویستە بە جیا لە وشەکەی دوای خۆی بنووسرێت. زۆرجار بەکارهێنانی (بەبێ) بۆ پشتڕاستکردنەوە و ڕه‌وانبێژیی زیاترە، بەڵام لە زۆربەی دۆخەکاندا (بێ)ی جیا هەمان ئەرک و واتا دەگەیەنێت. ئەم ئامرازە لەگەڵ وشەکەی دوای خۆی گرێیەکی ئامرازی (Prepositional Phrase) پێک دێنێت (بۆ نموونە: “بەبێ کار” گرێیەکی ئامرازییە).
تێنەگەیشتن لەم جیاوازییە تەنها هەڵەیەکی ڕێنووسی نییە، بەڵکوو ڕاستەوخۆ کار دەکاتە سەر واتا. با بگەڕێینەوە بۆ نموونە سەرەتایییەکە:
“ئەو پیاوە دوو ساڵ بێکار بوو.” لێرەدا (بێکار) هاوەڵناوە و وەسفی پیاوەکە دەکات کە پیشەی نەبووە (unemployed).
“بێ کار (بەبێ کار) ژیان ئەستەمە.” لێرەدا (بێ کار) گرێیەکی ئامرازییە و باس لە بارودۆخی ژیان دەکات لە حاڵەتی نەبوونی کاردا (life without work). نووسینی “بێکار ژیان ئەستەمە” هەڵەیەکی ڕێزمانی و واتاییە.
ناسینی جیاوازیی نێوان (بێـ)ی لکاو وەک پێشگرێکی داڕێژەر و (بێ/بەبێ)ی جیا وەک ئامرازێکی داڕێژەر، بنەمایەکی گرنگە بۆ نووسینێکی پوخت و ڕوون بە زمانی کوردی. پابەندبوون بەم جیاکارییە لە نووسیندا یارمەتیدەرە بۆ گەیاندنی وردی واتا و دوورکەوتنەوە لە لێکتێنەگەیشتن. هیوادارین ئەم ڕوونکردنەوەیە سوودبەخش بێت بۆ نووسەران و خوێنەرانی زمانی کوردی.
***