- نوێترین بڕیارەکانی ڕێنووسی زمانی کوردی
- ئامادەکردن: دیاکۆ هاشمی
- یەکەم بڵاوکردنەوە: 2003-09-06
- دوایین نوێکردنەوەی سەرهێڵ: 31-05-2023. PDF: Puxtey_Renus_Diyako_Hashemi
- پێشەکی
- ئەلفبێ
- بزوێنەکان
- هێشوو
- بزرۆکە
- ئەلفبێی لاتینی
- کێشەی پیتەکان
- هەمزە
- کێشەی (ر، ڕ)
- کێشەی (ک، ك)
- کێشەی تێکەڵکردنی (ھ، ە)
- (و، وو)
- (ی، یی)
- (یە)
- کێشەی ئامرازی لێکدەری (و)
- (ی)ی ئامرازی دانەپاڵ
- پیتی ت لە وشەدا
- جێناوی لکاوی (ی، یان)
- جێناوی نیشانە
- دوودەنگە
- وشەی لێکدراو
- چاوگی لێکدراو و گەردانکردنی
- وشەی داڕێژراو
- چاوگی داڕێژراو و گەردانکردنی
- وردەئامراز adpositions
- کێشەی “دە” و “ئە”
- کێشەی (لە)
- کێشەی (بێ) و (بەبێ)
- کێشەی ئامرازی (تر) و وشەی (تر)
- هاوەڵکار
- وشەی بیانی
- ژمارەی لێکدراو
- تەختەکلیلی کوردی
- ژێدەرەکان
- پرسیاری فێرخوازان
ڕێنووس واتە یاسا و ڕێسای چۆنێتیی نووسینی وشە و کار لە دۆخی جۆربەجۆری وەک تاک، لێکدراو، داڕێژراو، چاوگ و گەردان. ڕێنووس هەروەها لە شێوەی بەکارهێنانی ئامراز و گیرەک دەدوێت.
زمان بەردەوام لە گۆڕاندایە، ئەم گۆڕانانەش زیاتر لە ڕووی تەکنۆلۆژیا و ئایتییەوە ڕوو دەدەن، زمان دەبێت لەگەڵ ئایتیدا بگونجێنرێت دەبێت ئامادە بکرێت بۆ کاری بنکەدراوەیی و دیجیتاڵی.
لێرەدا، هه‌وڵ ده‌درێت به‌گوێره‌ی بڕیاره‌کانی “ئەکادیمیای کوردی” و ڕێککەوتنەکانی هەندێک گرووپی ئایتی وەک “زانستپەروەرانی کورد“ و “کوردئایتیگرووپ” و “چاوگ” و بە هاودەنگی لەگەڵ “فەرمانگەی ئایتیی کوردستان” و به له‌به‌رچاوگرتنی زانستی تەکنۆلۆژیای زانیاری (IT) و به به‌راوردکاری له‌گه‌ڵ زمانه چالاکەکانی جیهاندا، کۆمه‌ڵێک یاسا و ڕێسا ڕوون بکرێنه‌وه، تا له ڕێنووسێکی بێهه‌ڵه نزیکتر ببینه‌وه، بۆ ئەوەی ئەم ڕێنووسە هەروەها بکرێتە بنەما بۆ پرۆژەی وەرگێڕانی مەکینەیی و پرۆگرامی چێکردنی هەڵەگری دیجیتالی.
ئەمە کتێبی تاکەنووسەرێک نییە کە بە چێژ و ڕای تاکەکەسیی خۆی شتەکان یەکلایی بکاتەوە، بەڵکوو بە هاودەنگی و هاوڕاییی هەموو ئەو لایەنە گرنگانە کە کار دەکەنە سەر زمانی کوردی و لە ئاڵوگۆڕی زماندا کاریگەرییان هەیە کۆ کراوەتەوە، بەردەوام بەپێی بڕیارەکان و ڕێککەوتنەکان نوێ دەکرێتەوە. ئەم ماڵپەڕە ئاگاداری زیاترین گۆڕانکارییەکانی پێوەندیدار بە ڕێنووسی زمانی کوردییە. بەبێ ئاگاداربوون لە جیهانی ئایتی ناکرێت ڕێنووس دیاری بکرێت. ڕاژەیەکی سەرهێڵ کە بەخۆڕایی لە بەردەستی هەموواندایە و بە بچووکترین گۆڕانکاری نوێ دەکرێتەوە.
لەم ڤیدیۆیەدا کە لەسەر یوتیوب دامان ناوە دەتوانن سەردێڕی پتر لە ٤٠ هەڵەی ڕێنووسی چاو لێ بکەن.
پێش لەوەی بچینە ناو باسی ڕێنووسەوە، دەبێت ئاماژە بەوە بکەم کە هەموو کەسێک دەبێت واز لە تەختەکلیل و فۆنتی نایوینکۆد بهێنێت و بەس کەڵک لە تەختەکلیل و فۆنتی یونیکۆد وەربگرێت. بۆ زانیاریی زیاتر دەتوانن چاو لە ڕەوتی تەختەکلیلی کوردی بکەن.
بڕیاری سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان: هەموو دامودەزگا حکوومەتییەکان لە کوردستاندا دەبێت کەڵک لە تەختەکلیل و فۆنتی یونیکۆد وەربگرن. بڕیارەکە.
باشترە لە باتیی “ئەلف بێ“، “ئەلف و بێ” یان “ئەلفوبێ” تەنیا (ئەلفبێ) بەکار بهێنرێت چونکە ئەو وشەیە وشەیەکی لێکدراوە، وشەی لێکدراویش لە پلەی یەکەمدا دەبێت بەبێ یارمەتیی هیچ گیرەکێک چێ بکرێت، ئەگەر ئەوە نەکرا ئەو کاتە لە هەندێک ئامراز و گیرەکی وەک (…و…) کەڵک وەردەگیرێت.
پیتەکان: پیتەکانی ئەلفبێی زمانی کوردی (٣٤) پیتن و بەم شێوەیەی خوارەوە ڕیز دەکرێن:
ئـ ـ ا ـ ب ـ پ ـ ت ـ ج ـ چ ـ ح ـ خ ـ د ـ ر ـ ڕ ـ ز ـ ژ ـ س ـ ش ـ ع ـ غ ـ ف ـ ڤ ـ ق ـ ک ـ گ ـ ل ـ ڵ ـ م ـ ن ـ هـ ـ ە ـ و ـ وو ـ ۆ ـ ی ـ ێ.
تێبینی: گرنگە پیتەکان بەو شێوەیەی سەرەوە ڕیز بکرێن و شوێنەکانیان پێش و پاش نەخرین.
زمانی کوردی (٣٧) دەنگی هەیە، بەڵام لە سیستەمی ئەلفبێدا (٣٤) پیتی بۆ دیاری کراوە.
١. بۆ دوو دەنگی بزوێن و نیمچەبزوێنی (u و w) تەنها یەک پیتی (و) دانراوە: (وانە wane)، (کورد Kurd).
٢. بۆ دوو دەنگی بزوێن و نیمچەبزوێنی (î و y)یش یەک پیتی (ی) دانراوە: (مـیــر mîr)، (مەی mey)، (یار yar).
٣. بۆ دەنگی درێژی (û)ش واو دووپات بووەتەوە (وو = û).
پیتی (و) و پیتی (ی) کە دوو ئەرک دەبینن پێیان دەوترێت: نیمچەبزوێن.
دەنگی فرەکورتی (i) هیچ پێتێکی بۆ دانەنراوە: (بردن birdin)، هەر بۆیە لە ئەلفبێی کوردیی ناوەڕاستدا پێی دەوترێت “بزرۆکە“، واتە بزر بووە. ئەمە بە کرمانجی پێی ناوترێت بزرۆکە، خۆ لەوێ بزر نییە و دیارە، ئەو پیتە وەک دەنگەکانی تر چاوی لێ دەکرێت و بزوێنێکە، بەڵام بزوێنی فرەکورت.
کەوا بێت بۆ پێنج (٥) دەنگی (w, u, y, î, i) تەنیا (٢) پیتی (و، ی) لەبەرچاو گیراوە، هەر بۆیە دەڵێن ژمارەی دەنگەکان (٣٧)ن و ژمارەی پیتەکان (٣٤)ن. لە زۆربەی زمانەکانی دنیادا ژمارەی دەنگەکان و پیتەکانی ئەلفبێ وەکوو یەک نین، بۆ نموونە لە زمانی فارسی، سویدی و ئینگلیزیدا.
٣. بزوێنەکان
بزوێن به‌و ده‌نگانه ده‌وترێن که له کاتی بێژه و گۆکردندا، ده‌م و زار تۆزێک زیاتر ده‌کرێنه‌وه و زیاتر ده‌کێشرێن. بزوێنه‌کان جووڵه و بزواندن ده‌خه‌نه ناو وشه‌وه.
بزوێنه‌کان له‌ڕاستیدا (٨) ده‌نگن، به‌ڵام لە ئەلفبێدا ته‌نها (٧) ده‌نگیان پیتیان بۆ دانراوه و ده‌نووسرێن و بریتین لە: (ا، ە، و، ۆ، وو، ی، ێ).
یاسا: هەر وشەیەکی کوردی پێک هاتووە لە لانی کەم یەک بڕگە و لە هەر بڕگەیەکیشدا یەک بزوێن هەیە، بۆ نموونە:
- یەکبڕگەیی: (ناو naw).
- دووبڕگەیی: (کۆ مار = کۆمار komar).
- سێبڕگەیی: (هێـ لا نە = هێلانە hêlane).
- چواربڕگەیی: (جاڵجاڵۆکە callcalloke).
ئەگەر چاو لە وشەی “مەست mest” بکەین دەبینین کە لە نێوان “س” و “ت”دا هیچ بزوێنێک نییە، ئەمە پێی دەوترێت “هێشوو” چونکە هیچ بزوێنێک ناکەوێتە نێوانیانەوە. وشەی “هێنان” هیچ هێشوویەکی تێدا نییە، چونکە بەدوای یەکتردا بزوێن و نەبزوێن دێن.
هێشوو جاری وایە لە دوو دەنگی کپ و جاری واشە لە سێ دەنگی کپ دروست دەبن.
هێشوو جاروبار دەشتوانێت بکەوێتە سەرەتای وشەوە، وەک: (ستران stran)، (ستۆکهۆڵم Stockholm).
لە سەرەتادا دوو یان سێ دەنگی کپ (نەبزوێن) بەدوای یەکتردا هاتوون بێ ئەوەی بزوێنێک بکەوێتە نێوانیان، واتە هێشوویان دروست کردووە.
هێشوو لە زمانێکەوە بۆ زمانێکی تر جیاوازە چونکە پێکهاتەی زمانەکان جیاوازن.
لە زمانی کو