یەکەم بڵاوکردنەوە لە زانستپەروەرانی کورد: 27-03-2004
دوانوێکردنەوە لەم ماڵپەڕە: 07-04-2021
زاراوهسازیی كوردی
کاتێک دهوترێت زمانی کوردی یهکێک له دوو زمانه فەرمییەکانی عێراقه، بهو واتایهیه که دهبێت بتوانرێت وهکوو زمانی عهرهبی ههموو شتێکی پێ بنووسرێتهوه.
زمانی عهرهبی پتر له ١٤٠٠ ساڵه ڕاژە (خزمەت)ی دەکرێت. ئهکادیمیای زمانهوانی و کۆڕ و کۆمهڵی بۆ دانراوه، پسپۆڕ و شارهزای بێئهژمار چاویان لێیه. ههموو جۆره بابهتێکی پێ نووسراوهتهوه، ههر له فۆلکلۆر و هۆنراوه و ڕۆمان و پهڕاوی پیرۆز و ئایینهوه بگره ههتا مێژوو، جوگرافیا، ئهستێرهوانی، دهریاوانی، زهویزانی، دهروونزانی، گیانهوهرزانی، زیندهوهرزانی، پزیشکهوانی، فهلسهفه، بیرکاری، فیزیا، کیمیا و دهیان لقی جۆربهجۆری تری زانستی.
زمانی کوردییش زمانێکی بریندار و تاسێنراوه. ههر له کۆنهوه ڕێپێنەدراو و پێشێلکراو بووه. بهڵام لهبهر چڕی و دهوڵهمهندی، هێشتا ههر ماوه. لهبهر ههوڵی تاکهکهسی و دامودهزگای دهگمهنی وهک کۆڕی زانیاریی کورد بووژاوهتهوه.
ئێستا باری ڕامیاریی کورد گهیشتۆته ئاستێ که زمانی کوردی لە عێراقدا لە ڕووی سیاسی و مافییەوە هەموو مافێکی وەکوو زمانی عەرەبی پێ دراوە، کەوا بێت لە بواری بەکارهێناندا به هاوشانی زمانی عهرهبی دادەنرێت و بهو ڕادهیه ڕێگهی پێ دەدرێت بەکار بهێنرێت.
بۆ ئهوهی لهم پێشبڕکێیهدا دوا نهکهوین پێویسته دڵسۆزانه قۆڵی لێ ههڵماڵین. دەبێت دهسهڵاتدارانی کورد بایهخێکی ئێجگار زۆر بهو ئهرکه بدهن. دەبێت زمانهوانان و زمانزانان و زانستهوانان و زانستکاران له دهوری یهکتر کۆ کرێنهوه. دەبێت ئهکادیمیای زمانهوانی و کۆڕی زانیاری دانرێت. دەبێت به کهڵکوهرگرتن له تهکنیک و زانست و ئینتهرنێت و ههبوونی سایت و ماڵپهڕ لهگهڵ پسپۆڕان و شارهزایانی تر چ له پارچهکانی تری کوردستان و چ له ههندهران پێوهندی بگیردرێت.
لهبهر ئهوهی زانست بەخێرایی بهرهو پێش دەڕوات، دانان و ڕۆنانی وشه و زاراوهی نوێ تهوزیم و پێویسته. زمانێک نەتوانێت لهگهڵ زانستی سهردهمدا خۆی بگونجێنێت قهتیس و سنووردار دهمێنێتهوه و له ئاکامدا دەمرێت، زمانیش که مرد نهتهوه دەمرێت.
زمانی کوردی زمانێکه توانای گهشهسهندنی ههیه و دەتوانێت وهڵامدهرهوهی گەلێک له زانستهکانی ئهم سهردهمه بێت. پێشتریش ڕووبهڕووی لافاوی فهرههنگیی دهرهکی بووه و توانای خۆی سهلماندووه، بۆ نموونه به هاتنی ئایینی ئیسلام کۆمەڵێک وشەی وەک نوێژ (صلاة)، دهستنوێژ (وضوء)، ڕۆژوو (صوم) و هتد کهوتنه ئاراوه. دواتر کە لە باشوور خوێندنی قوتابخانەکان کرانە کوردی، سەدان زاراوەی نوێ چێ کران کە ئێستە هەموویان بوون بە بەشێک لە زمانی کوردی.
به هاتنی (ئایتی IT) دهیان زاراوهی نوێ ئافرێندران که بهباشی لهگهڵ سرشت و خووی زمانی کوردیدا دێنهوه. وەکوو “ماڵپەڕ”، “بەستەر”، “دڵخواز”، “پاوان”، “لێدوان”، “مەکۆ”، “پەڕگە” و هتد.
بهڵام هێشتا له سهرهتای ڕێگایهکی پڕ له ههورازونشێوداین.
دانان و ڕۆنانی زاراوهی نوێ بهگوێرهی یاسا و ڕێسای تایبهتمهندی خۆی دەکرێت و زانستێکی تایبهتمهنده و له جیهاندا بایهخی زۆری پێ دەدرێت و زاراوهزانی (المصطلحیة، علم المصطلح ـ اصطلاح شناسی ـ terminology) لەو بابەتانە دەکۆڵێتەوە و کردەی وشەسازییەکەش پێی دەوترێت (وشەسازی = صَوغُ الألفاظ = واژەسازی = word-formation).
(وشەسازی word-formation) لەڕاستیدا لقێکی مۆرفۆلۆژییە. لێرەدا ههوڵ دهدهین بەشە جۆربەجۆرەکانی بخەینە بەرچاوی ئێوەی هێژا:
١. ڕێبازی ئاوهڵواتا (المجاز metaphor):
لهم ڕێبازهدا وشهیهكی كۆنی زمانهكه دههێنرێت و بۆ مهبهستێكی نوێتر كه لهگهڵ ئهو واتایهدا نزیكایهتیی ههبێت، بهكار دهبرێت. بۆ وێنه له زمانی عهرهبیدا بهو حوشترهی كه پێشی كاروان دهكهوت یان به كاروانی وشتر دهوترا (قاطرة یان قطار). زاناكانی عهرهب هاتن و ئهم وشهیهیان بهرانبهر به train دانا.
له زمانی كوردیشدا ئهم ڕێبازه زۆر بهكار هێنراوه و بێگومان دهكرێ له داهاتووشدا بۆ دانانی زاراوهی نوێی زانستی كهڵكی لێ وهرگیرێ.
نموونه:
له زمانی ئینگلیزیدا به (كۆمهڵهی خانه لهیهكچووهكانی لهش له تایبهتمهندی و شێوهدا) دهوترێ Tissue و له زمانی عهرهبی نسج و به فارسیش پێی دهوترێ بافت. زمانهوانانی كورد هاتن بهرانبهر بهو زاراوهیه وشهی (شانه)یان ههڵبژارد، چونكوو شێوهكهی له شانهی ههنگوین دهچێ. ههر لهو زاراوهیهش كۆمهڵێ زاراوهی نوێتر توانرا دابنرێ، وهكوو: (شانهزانی Histology)، (ڕووكهشهشانه Epithelial Tissues) و هتد.
نموونەیەک لە دانانی وشەیەکی کۆن بۆ مەبەستێکی نوێ لەسەر “ڕێبازی ئاوەڵواتا”
(زانستپهروهرانی كورد www.zkurd.org) به كهڵكوهرگرتن لهم ڕێبازه، له بواری (IT)دا بهرانبهر به وشهی Forum زاراوهی (مهكۆ)یههڵبژارد.
وشهی Forum له (ڕۆم)ی كهونارادا به شوێنی كۆبوونهوهی خهڵك وتراوه كه لهوێ كۆ دهبوونهوه و بڕیاریان لهسهر شتێ دهدا. له زمانه ئهورووپییهكاندا هێشتا ئهو وشهیه بۆ ئهو مهبهسته بهكار دهبرێت. شارهزایان هاتن و ههر ئهو وشهیهیان بۆ بواری (IT) بهكار هێنا. له زمانی (IT)دا Forum به بهشێك له سایتێ دهوترێ كه لهوێدا لهسهر شتێكی تایبهتمهند و دیاریكراو باس و وتووێژ و ڕاگۆڕینهوه دهكرێ یان پرسیار و وهڵام پێشكهش دهكرێ. واته ههركهسێ به ناوێكی تایبهتییهوه لهوێ كۆ دهبێتهوه یان باشتر بڵێم ههموو ناوهكان لهوێ كۆ دهبنهوه بۆ وتووێژ.
له زمانی كوردیشدا وشهی مهكۆ به شوێنی كۆبوونهوه وتراوه. بۆ نموونه به پهناگا و شوێنی كۆبوونهوهی دزان وتراوه مهكۆ. ههر وهها به شوێنی كۆبوونهوه و ئاپۆرهی خهڵك وتراوه مهكۆ.