پێشه‌كییه‌كی زۆر كورت بۆ زمانناسی
هه‌موو ئینسانێک، به‌و مه‌رجه كه هه‌لومه‌رجی فیزیكیی له‌شی كه‌مایه‌سیی نه‌هێنێ و گوێی له زمانێكیش بێ كه له ده‌ور و به‌ری قسه‌ی پێ بكرێ، لانی كه‌م، فێری یه‌ک زمان ده‌بێ، به بێ ئه‌وه كه به ئاشكرایی خۆی به فێربوونی ئه‌و زمانه‌وه ماندوو و شه‌كه‌ت بكا. به كورتی، ئێمه زمانی زگماكیمان له خۆوه فێر ده‌بین و پێمان وا نییه كه شتێكی سه‌یرمان كردووه. ڕه‌نگ بێ ئه‌مه یه‌كێک له‌و هۆیانه بێ كه زۆربه‌ی خه‌ڵک شاره‌زای ئه‌و بواره زانستییه نین كه له زمان ده‌كۆڵێته‌وه. ئه‌م شاره‌زا نه‌بوونه‌ش له زمانناسیی و، بابه‌ته‌كانی لێكۆڵینه‌وه له‌و بواره دا، هه‌ر تایبه‌ت به كورد نییه.
له ماوه‌ی ئه‌و چه‌ند ساڵه‌دا كه خه‌ریكی خوێندنی زمانناسیی بووم، بۆم ده‌ركه‌وت كه زۆر كه‌نه‌داییش نازانن خوێندكاری زمانناسی چی ده‌خوێنێ. پاشی ئه‌وه كه له وه‌ڵامی ”چی ده‌خوێنی؟” دا، ده‌مگوت ”زمانناسی”، زۆربه‌ی خه‌ڵک یان ده‌یانگوت ”له زمانناسی دا چی ده‌خوێنن؟”، یان ده‌یانگوت، ”كامه زمان فێر ده‌بی؟”، یان ”چه‌ند زمان فێر ده‌بی؟” ده‌توانم بڵێم كه شاره‌زایی زۆربه‌ی خه‌ڵک له زمانناسی، ئێستاش، له‌وه تێناپه‌ڕێ. پێم وا نییه كه كۆمه‌ڵگاكانی دیكه‌ش له‌و باره‌وه جیاواز بن.
باشه به‌راستی زمانناسی، ئه‌گه‌ر بریتی نه‌بێ له فێربوونی زمانێک یان چه‌ند زمانێک، چییه؟
ئه‌م وتاره كورته هه‌وڵدانێكه بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌م پرسیاره. ناسینی زمانناسی، به تایبه‌ت بۆ ئه‌و فێرخوازانه‌ی كه بیر له درێژه‌دانی خوێندن له پلـه‌ی زانستگه دا ده‌كه‌نه‌وه، یان هه‌ر كه‌سێكی كه حه‌ز بكا خۆ به بابه‌ت و دیارده‌كانی زمانه‌وه خه‌ریک بكا، گرینگه. هۆی به گرینگ زانینی ئه‌م خاڵه له به‌ر ئه‌مه‌یه كه ناسینی زمانناسی وه‌كوو بوارێكی زانستیی بۆ كورد پێویسته. به هه‌بوونی زمانناسی زۆرتر كه خۆ به زمانی كوردییه‌وه خه‌ریک بكه‌ن و به شێوه‌ی زانستیی لێی بكۆڵنه‌وه، له‌وانه‌یه هیوای هه‌بوونی ئاسۆیه‌كی ڕووناک، یان ڕووناكتر، بۆ ئه‌م زمانه وێچووتر و له ڕاستیی نزیكتر بێ.
زمانناسی بریتییه له لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستییانه‌ی زمان. ئه‌گه‌رچی زانینی زیاتر له زمانێک له‌وانه‌یه یارمه‌تی خوێندكاری زمانناسی یان زمانناسێک بدا كه باشتر له چه‌مک و دیارده‌كانی زمان تێبگا، زمانناس ناچار نییه زمانێكی دیكه فێر بێ. به‌ڵكوو، زمانناس هه‌وڵ ده‌دا كه له زمان، وه‌كوو دیارده‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی و ئینسانی، تێبگا. زمانناسی، بۆ نموونه، له وه‌ڵامی ئه‌م چه‌شنه پرسیارانه ده‌گه‌ڕێ: ده‌نگه‌كانی زمان چۆن ساز ده‌بن؟ بۆچی كاتێک قسه‌كه‌رێک ئه‌م ده‌نگانه به دوای یه‌كتر دا ڕیز ده‌كا، یه‌كێكیتر، واته گوێگرێک، ده‌توانێ له‌م ده‌نگانه واتا و مانا چێ بكا؟ هه‌روه‌ها، بۆچی ئه‌م سازكردنه‌ی واتا له ده‌نگ به هه‌موو گوێگرێک ناكرێ؟ زانینی زمانی زگماكیی مانای چییه؟ ئایا زمانی هه‌ڵه و زمانی ناهه‌ڵه هه‌ن؟ ئایا زمانێكی به‌ربڵاوی وه‌كوو ئینگلـیسی له زمانێكی سه‌ركوتكراوی وه‌كوو كوردی، یان زمانی گوندێكی دووره‌ده‌ستی ئه‌فریقایی ته‌واوتره؟ جیاوازی له نێوان دیاله‌كت (له‌هجه) و زمان دا چییه؟ بۆ نموونه، ئایا كوردی زمانه، یان له‌هجه؟ جیاوازی شێوه قسه‌كردنی ژن و پیاو چییه؟ ئه‌م جیاوازییانه چ ته‌ئسیرێكیان له پێگه و پلـه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی ژن و پیاو دا هه‌یه؟ ئه‌مانه و زۆر پرسیاری تریش بابه‌تی خوێندنه‌وه و لێكۆڵینه‌وه‌ی فێرخوازه‌كانی زمانناسی و زمانناسانن. جیاوازیی و به‌ربڵاویی پرسیارگه‌لێكی یه‌كجار زۆر سه‌باره‌ت به زمان بووه‌ته هۆی ئه‌مه كه زمانناسی به چه‌ندین لک دابه‌ش بكرێ.
زمان به شێوه‌ی جۆراوجۆر لێی ده‌كۆڵدرێته‌وه و موتاڵا ده‌كرێ. هه‌ر به‌و پێیه‌ش، زمانناسی ده‌كرێ به چه‌ند شێوه دابه‌ش بكرێته سه‌ر چه‌ندین لک و پۆ. هه‌ركام له‌و لكانه وه‌ڵامی هه‌ندێک پرسیاری تایبه‌ت ده‌ده‌نه‌وه و له بابه‌تگه‌لێكی تایبه‌ت ده‌كۆڵنه‌وه:
١. زمانناسیی تیئۆریک (Theoretical linguistics) (خالیس و بنه‌ره‌تی: زمانه‌كان چۆن كار ده‌كه‌ن؟)
٢. زمانناسیی مێژوویییانه (Historicallinguistics) (زمانه‌كان چۆن بوون به ئه‌مه‌ی كه ئێستا هه‌ن؟)
٣. زمانناسیی كۆمه‌ڵایه‌تییانه (Sociolinguistics) (پێوندی زمان له گه‌ڵ پێكهاته‌كانی تری كۆمه‌ڵایه‌تی چییه؟)
٤. زمانناسیی ده‌روونناسییانه (Psycholinguistics) (زمان له ناو مێشک دا چۆن ساز ده‌بێ و ده‌كه‌وێته كار كردن؟)
٥. زمانناسیی پێكگرتن/ كارپێكه‌رانه (Applied linguistics) (فێربوون و فێركردنی زمان، وه‌رگێڕان، هتد.)
٧. زمانناسیی كامپیوتێریی ( Computational linguistics) (به كۆمپیۆتێره‌كردنی زمانی ئینسان).
جگه له ئه‌مانه، هێندێک لكی دیكه‌ش له زمانناسی ده‌بنه‌وه. بۆ وێنه هێندێک زمانناس له زمانی ماڵات ده‌كۆڵنه‌وه. هێندێكی دیكه خه‌ریكی لێكۆڵینه‌وه له زمانی كه‌مئه‌ندامانی بیستن و گوتنن. هێندێكیش له كه‌ره‌سه‌كانی تری پێوه‌ندیی گرتن، وه‌كوو هێما و ئیشاره، ده‌كۆڵنه‌وه. هی واش هه‌یه كه له فه‌لسه‌فه‌ی زمان ده‌كۆڵێته‌وه. هه‌موو ئه‌و به‌شانه‌ش كه تا ئێستا ناویان هاتووه، له خۆیاندا دابه‌ش ده‌كرێنه‌وه سه‌ر لكی بچووكتر. له درێژه‌ی ئه‌م وتاره‌دا، كورته‌یه‌ک سه‌باره‌ت به هه‌ركام له‌و به‌شانه پێشكه‌ش ده‌كرێ.
1. زمانناسیی تیئۆریک (Theoratical Linguistics): ئه‌م به‌شه باوترین به‌شی زمانناسی و به‌شێكی گرینگی زۆربه‌ی هه‌ره زۆری كۆلێجه‌كانی زمانناسییه. ئه‌م لكه‌ی زمانناسیی له زمان وه‌كوو دیارده‌یه‌كی ئینسانیی و كه‌ره‌سه‌یه‌كی پێوه‌ندیگرتن ده‌كۆڵێته‌وه. چونكه زمان له چه‌ندین پێكهاته، وه‌كوو ده‌نگ، وشه، رسته، مانا و هتد، چێ بووه، ئه‌م لكه‌ی زمانناسیش خۆی به چه‌ندین لكی بچووكتر دابه‌ش كراوه. ئه‌م لكه بچووكانه بریتین له فۆنه‌تیک، فۆنۆلۆژیی، مۆرفۆلۆژیی، رسته‌سازیی، واتاسازیی و، پراگماتیک (ته‌ئسیری هه‌لومه‌رج له سه‌ر به‌كارهێنانی زمان).
1.1. فۆنه‌تیک (Phonetics): ”فۆن” واته ده‌نگ. فۆنه‌تیک واته زانستی نا