ئایا ڕێنووس بەشێکە لە زانستی زمانەوانی یان نە؟ PDF
پێوەندیی نێوان بنەماکانی ڕێنووس و زمانەوانی کەمێک ئاڵۆزە و دەتوانرێت لە گۆشەنیگای جیاوازەوە سەیری بکرێت:
لە لایەکەوە دەتوانین بڵێین ڕێنووس بەشێک لە زمانەوانی نییە، چونکە:
ڕێنووس بەگشتی، بە بەکارهێنانی هێما نووسراوەکان، ئاماژەیە بۆ کۆمەڵێک یاسا و ڕێککەوتن بۆ نوێنەرایەتیکردنی زمانی ئاخاوتن. لەوانەیە ئەم یاسایانە شتی وەک چۆنێتیی بەکارهێنانی پیتەکان، هێماکانی خاڵبەندی و بۆشاییدانان لەخۆ بگرن.
لە لایەکی ترەوە زمانەوانی، وەک سیستەمێکی ئاڵۆز، هەڵسوکەوت لەگەڵ لێکۆڵینەوەی زانستی زمان دەکات. ئەمە توێژینەوەی فۆنەتیکی، فۆنۆلۆژی، سینتاکس، سێمانتیک، پراگماتیک و لایەنەکانی تری زمان لەخۆ دەگرێت.
لەم ڕوانگەیەوە، ڕێنووس تەنیا ئامرازێکە بۆ نوێنەرایەتیکردنی زمان و وەک لایەنەکانی دیکەی زمان، ئاڵۆز و ناسک نییە.
بۆ نموونە، زانستی زمانەوانی دیاری دەکات كه زمانی ئینگلیزی ڕیزبوونی بنهماییی (SVO)ـی ههیه، واته له پێشدا بكهر، پاشان كار و دوایی بهركار دهنووسرێت.
هەروەها زانستی زمانەوانی دەیسەلمێنێت کە له زمانی كوردیدا ڕیزبوونی بنهمایی، واتە تایپۆلۆجی، وهكوو زمانی ئینگلیزی نییه و بهڵكوو بهشێوهی (SOV)ه واته لهپێشدا بكهر، پاشان بهركار و دوایی كار دێت. کەسیش ناتوانێت ئەو یاسایە تێک بدات.
بەڵام زانستی زمانەوانی ناتوانێت بیسەلمێنێت کە نووسینی وشەی سابوون بە “سابوون” یان “سابون” یان “صابون” یان “sabon” یان “sabun” یان “sabûn” و هتد دروستە یان نە، مەگەر ئەوەی خۆمان ڕێک بکەوین کە ئایا “ص” بەکار بهێنین یان “س” و یان “s” بەکار بهێنین، ئایا دەنگی درێژ بە یەک “و” بنووسین یان بە دوو “وو”. ئایا بە پیتی لاتین دروستە یان بە پیتی ئارامی یان بە پیتی سریلکی یان بە پیتی چینی.
واتە ئەگەر زمانەوانی ناتوانێت لەو بارەیەوە ئەو ئاڵۆزییە یەکلا بکاتەوە، کەوا بێت چۆن سەر بە زانستی زمانەوانییە، ئاخر زانست هەموو شتێک یەکلا دەکاتەوە.
لە لایەکی دیکەوە دەتوانین بڵێین کە ڕێنووس بەشێک لە زمانەوانییە، چونکە:
ڕێنووس بە شێوەیەکی دانەبڕاو بە زمانەوە گرێ دراوە. چۆنێتیی نووسینی وشەکان دەتوانێت کاریگەریی لەسەر چۆنێتیی لێکدانەوە و تێگەیشتنی خەڵک هەبێت.
ڕێنووس دەتوانێت بە تێپەڕبوونی کات پەرە بستێنێت و ئەم گۆڕانکارییانە دەتوانن ڕەنگدانەوەی زمانی ئاخاوتن بن.
زمانەوانان لە چوارچێوەی لێکۆڵینەوەکانیاندا ڕێنووس وەک بەشێک لە توێژینەوەکانی خۆیان لە زمان چاو لێ دەکەن. ئەوان بۆ لێکۆڵینەوە لە مێژووی ڕێنووس و چۆنێتیی کارکردنی و چۆنێتیی کاریگەریی لەسەر زمان، شێوازی زمانەوانی بەکار دەهێنن.
لە کۆتاییدا، ئایا ڕێنووس بە بەشێک لە زمانەوانی دەزانین یان نا، بەوە گرێ دراوە کە تێڕوانینی تۆ بۆ سروشتی زمانەوانی چییە.
ئەگەر زمانەوانی تەنیا وەک لێکۆڵینەوە لە زمانی ئاخاوتن پێناسە بکەیت، لەوانەیە ڕێنووس بە بەشێک لەو زمانە نەزانیت.
بەڵام ئەگەر زمانەوانی بە لێکۆڵینەوەی بەرفراوانتر لە زمان پێناسە بکەیت، لەوانەش چۆنێتیی نوێنەرایەتیکردنی لە نووسیندا، دەتوانرێت ڕێنووس بە بەشێک لە بواری زمانەوانی هەژمار بکرێت.
بەکورتی، زۆر کەس پێیان وایە وەڵامێکی یەکلاکەرەوە بۆ ئەو پرسیارە نییە کە ئایا ڕێنووس بەشێکە لە زمانەوانی یان نا. ئەمە بابەتێکی مشتومڕی زمانەوانانە و بۆچوونی جیاواز لەسەری هەیە و هەر کەسێکیش لەو بارەیەوە خاوەنی بۆچوونی تایبەت بە خۆیە.
زۆر کەسی تر ڕێنووس بە بەشێکی دانەبڕاو لە زمانەوانی دەزانن و ڕایان وایە کە:
هەرچەند ڕێنووس زۆر جار ڕێککەوتنە، بەڵام ئەو ڕێککەوتنە لەسەر کۆمەڵێک خاڵن کە سەر بە هەندێک لقی زمانەوانین.
بەگشتی دەکرێت بوترێت کە بنەماکانی ڕێنووسی زمان بەشێکن لە زمانەوانی. زانستی زمانەوانی باس لە لێکۆڵینەوەی زمانەکان و پێکهاتەیان و چۆنیەتیی بەکارهێنان و گۆڕینی زمان و بنەما و ڕێساکانی زمانە جیاوازەکان دەکات. ڕێنووس (ئۆرتۆگرافی) ئاماژەیە بۆ شێوازی دروستی نووسینی وشە و ڕستە لە زمانێکدا و ڕێساکانی پەیوەست بە ڕێنووس و خاڵبەندی و ڕێزمان لەخۆ دەگرێت کە هەموو ئەمانە بە ژێرکۆمەڵەیەکی زمانەوانی دادەنرێن کە دەکرێت لێرەدا ئاماژەیان پێ بکەین:
١. فۆنەتیک و فۆنۆلۆژی: ئەم لقانە لێکۆڵینەوە لە دەنگەکانی زمان و سیستەمی دەنگییان دەکەن. بنەماکانی ڕێنووس دەتوانرێت بکەونە ژێر کاریگەریی یاسا و ڕێساکانی فۆنەتیک و فۆنۆلۆژییەوە.
نموونە: لە زمانی ئینگلیزیدا دەنگی /f/ لە وشەی “philosophy” و “phone” بە پیتەکانی “ph” دەنووسرێت. ئەم یاسایە بەشێکە لە یاساکانی ڕێنووسی ئینگلیزی کە پێوەندیی بە فۆنەتیک و فۆنۆلۆژیاوە هەیە، چونکە “ph” /f/ دەخوێندرێتەوە.
یان هەروەها لێکۆڵینەوەی فۆنەتیکە کە دیاری دەکات کە دەنگی “و” لە زمانی کوردیدا چوار جۆری هەیە: بۆ نموونە لە: وان، کوڕ، کۆڕ، کووڕ. ئەوان هەوڵ دەدەن پیتی جیاواز بۆ ئەو دەنگانە بدۆزنەوە. ڕەنگە دەنگی تریش هەبن کە هێشتا وەک فۆنیمێک دانیان پێدا نەنراوە و پیتی بۆ دیاری نەکراوە. (توانای هەبوونی پیت لە جۆری ئەلفبێەوە بۆ جۆرێکی تری ئەلفبێ جیاوازە.)
لەبەر سنوورداربوونی ژمارەی پیتەکان لە ئاستی دەنگەکاندا، نووسینی دەنگەکان بە پیت، بەردەوام کێشەی هەیە. جاری وایە هیچ زمانەوانێک ناتوانێت کێشەکان بەتەواوی چارەسەر بکات. وەک چۆن هێشتا کێشەی بزرۆکە “i” و “y” و “î” لە کوردیی ناوەڕاستدا، بە پیت چارەسەر نەکراوە.
هەڵبەت هەموو زمانەکان لەو بوارەدا کێشەی تایبەت بە خۆیان هەیە. چونکە ئەوە پەیوەندیی بە ژمارەی زۆری و کەمیی پیتەکانی ئەلفبێوە هەیە، کە زۆر جار ئایتیزانەکان خەریکی ئەو بەشەن و مەرج نییە ئەوان تەنانەت شارەزای لینگویستیک بن. بەڵام دەکرێت زمانەوانان پێشنیار بکەن کە چەند جۆر پیت پێویستە، ئایتیزانەکان پیتیان بۆ دروست بکەن، هەرچەند کاری واش جاری وایە بە کەس چارەسەر نابێت.
٢. مۆرفۆلۆژی: ئەم لقە لێکۆڵینەوە لە پێکهاتەی وشەکان و یاساکانی دروستبوونیان دەکات. یاساکانی ڕێنووس و پێکهاتەی وشەکان، بەشێکن لە بنەماکانی ڕێنووس کە پەیوەندییان بە مۆرفۆلۆژییەوە هەیە.
نموونە: ئەو پاشگرانەی کە نیشانەی “کۆ”ن، بۆ نموونە کە بە وشەی “کوڕ” زیاد دەکرێن و دەبنە: کوڕان، کوڕەکان، نموونەن لە دروستنووس