خۆشناو عەزیز حەمەئەمین، ماستەر لە مۆرفۆسینتاکسی زمانی کوردی
لەگەڵ ئەوەی زۆربەی زمانەوانان و زمانناسان وەك تەنێكی داخراوی ئاڵۆز و ڕێكوپێك سەیری زمان دەكەن، بەڵام بەردەوام زمان لە گۆڕاندایە، چونكە گۆڕان یاسایەكی ئەزەلی ئەم سروشتەیە و باری ئێستای هەر شتێك لە هی هەر كات و سەردەمێكی دیکە جیایە، لەو گۆڕانانەی كە لە زمانیشدا ڕوودەدەن پێویستی ڕەچاوی ئەم خاڵانەی خوارەوە بكەین:
- گشت زمانەكانی جیهان لە گۆڕاندان و لە توانای كەسدا نییە ئەم گۆڕانە بوەستێنێت.
- مەرج نییە گۆڕان زمان بەرەو تێكدان و هەڵوەشانەوە ببات، بەڵكو گۆڕان لەوانەیە زمان ئاسانتر بكات و وزەپارێزتری بكات.
- گۆڕانی هەر زمانێك بەپێی یاسا و دەستورە و لە خۆوەو بێ سەرەو بەرە و هەڕەمەكی نییە.
- زمان زۆر لەسەرەخۆ دەگۆڕێت و هەر گیز قسە پێكەرانی هەستی پێناكەن، ئەو زمانانەی لە قۆناغەكانی پێشوودا لە نووسیندا پارێزراون ئەم گۆڕانە بە ئاسانی دەردەخەن.
بە کورتی دەتوانین بڵێین: زمان پێچەوانەی شارستانییەت و تەکنەلۆژیایە، زمان تا بەرەو دواوە بگەڕێینەوە ئاڵۆزتر دەبێت، بەڵام لە شارستانیەت پێشکەوتندا تا بەرەو داهاتوو هەنگاو بنێن ئاڵۆزتر دەبێت.
گۆڕانیش لە هەموو ئاستەكانی زماندا (فۆنەتیك ، فۆنۆلۆجی ، مۆرفۆلۆجی ، سینتاكس ، سیمانتیكدا) ڕوودەدات و، لە هەر ئاست و لقێكی زمانەوانیدا چەند شێوەیەكی گۆڕان بە دی دەكرێت… .
ئێمە لێرەدا و لەو باسە كورتەدا كار لەسەر ئەم گۆڕانانە دەكەین كە لە (دەنگسازی)دا ڕوودەدەن، چونكە ئەم ئاستەی زمان لە هەموو ئاستەكانی دیكە زیادتر ڕوبەڕووی گۆڕانكاری دەبێتەوە و، زۆرتر و زیاتریش هەست بەو گۆڕانانە دەكەین، ئەم دیاردە و گۆڕانانەش لە زۆربەی زمانەكانی جیهاندا هەستیان پێ دەكرێت.
دەنگەكانی زمان لە ئەنجامی لێكدان و كەوتنەپاڵ یەكیان كارلێك دەكەن. دەنگ هەیە سیمای دەگۆڕێ، هەیە دەتوێتەوە یا دەقرتێت، هەشە لەگەڵ دەنگی دیدا ئاوێتەدەبێ و دەنگی سێیەم دەهێنێتە کایەوە، ئەم كارلێككردنانە هەمووی بە هۆی دەستەیەك یاسا دەهێنە ئەنجام كە بە یاسا فۆنۆلۆجییەكانی زمان ناسراون… .
ئەم گۆڕان و توانەوە و پەیدابوونی دەنگانەش زۆربەی كات لە كاتی لێكدانی دوو مۆرفیم یان زیاتر ڕوودەدات كە ئەمەش بە (مۆرفۆفۆنیم) ناودەبرێت، چونكە گۆڕانەكە لە هەردوو ئاستی (مۆرفۆلۆجی) و (فۆنۆلۆجی) دایە پەیدابوونی ئەم گۆڕانكارییانەش بۆ دووركەوتنەوەیە لە دروستبوونی:
- هێشووە بزوێن چونكە یاسایەكی بنەڕەتی زمانی كوردییە، كە دوو بزوێن لە تەك یەكەوە نایەن.
- هێشووە كۆنسنانت چونكە دركاندنی قورس و گرانە
٣. هەروەها پاراستن و گەڕانەوەی وزە و کات لە کاتی ئاخاوتندا.
٤. ئاسانکاری و هاریکاری ئەندامەکانی ئاخاوتن.
لێرەوە هەوڵدەدەین بە پێی توانست هەریەكە لەو كارلێككردنانەی دەنگەكانی زمان بخەینەڕوو و، بە نموونە و لێدوانی پێویستیش ڕوونیان بكەینەوە…
بریتییە لە گۆڕانی دەنگێك بۆ ئەوەی لە دەنگێكی دراوسێی خۆی بچێت، مەبەست لە گونجانیش ئاسانكردنی دركاندنە، هۆی ڕوودانی ئەم دیاردەیەش بە گشتی دەگەڕێتەوە بۆ بارودۆخی ئەندامەكانی ئاخاوتن، واتە ڕێكخستن و گونجاندنی جووڵاندنەوەی ماسولكەكان لە كاتی دركاندنی دەنگەكان دەبێتە هۆی ئەم گونجانە لە نێو دەنگە دراوسێكاندا… گونجانی دەنگەکانی زمانی کوردیش بەم شێوەیە:
فەرموون بابەتەکە لێرە بخوێننەوە: گۆڕانە دەنگییەکان