بڵاوکردنەوە/ نووژەنکردنەوە: 2019-02-21
International Mother Language Day
دەتوانن ئەم وتارە لێرە بە دەنگ گوێ بگرن 08:09 خولەک:
دەستپێک
زمان ناسنامه و کۆڵه‌که‌ی ژیان و مانی نه‌ته‌وه‌یه. هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک زمانه‌که‌ی لێ بسەنرێتەوە، خۆشی له‌نێو دەچێت و دەفەوتێت. هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک ئه‌گه‌ر سه‌ربه‌خۆییشی نەبێت، به‌ڵام زمانه‌که‌ی خۆی بپارێزێت، هه‌رگیز نامرێت و هه‌ر ڕۆژێک دێت که سه‌ر دەکەوێت و سه‌ربه‌خۆ ده‌بێت.
زمان، مرۆڤ له گیانله‌به‌رانی تر جیا ده‌کاته‌وه، مرۆڤ به که‌ڵکوه‌رگرتن له زمان، هزر و بیری خۆی ده‌رده‌بڕێت و له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵگای خۆیدا پێوه‌ندی ده‌گرێت. نه‌ته‌وه جۆربه‌جۆره‌کان له‌به‌ر زمان لێک جیا ده‌کرێنه‌وه و هه‌ر به زمانیش پێکه‌وه پێوه‌ندی ده‌گرن.
پێشێلکردنی مافه زمانییه‌کانی نه‌ته‌وه‌یه‌ک له‌لایه‌ن نه‌ته‌وه‌یه‌کی تر یان ده‌سه‌ڵاتی نه‌ته‌وه‌یه‌کی تر، ده‌بێته هۆی ناکۆکی و شه‌ڕ له نێوانیاندا و، سنوور ده‌خاته نێوان نه‌ته‌وه‌کان و سنووری نێوانیان ده‌بێته شووره و ئاگر.
ڕێزنان له مافه زمانییه‌کان، ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی که نه‌ته‌وه جۆربه‌جۆره‌کان ته‌با و ده‌ست له‌نێو ده‌ستی یه‌کتر، پێکه‌وه بۆ پێشچوونی مرۆڤایه‌تی هه‌نگاو بنێن و، سنووره‌کانی نێوانیان ته‌نها ده‌بێته سنوورێکی کاغه‌زی و نه‌خشه‌یی.
نموونه‌که‌ی ئورووپایه که به ڕێزگرتن له مافی زمانی و له ئه‌نجامدا هه‌موو مافێکی تری یه‌کتر، توانیویانه به کرده‌وه هه‌موو سنوورێک له نێوان خۆیان لابەرن.
٢١ی فێبریوەری ڕۆژی جیهانیی زمانی دایکه.
یوونێسکۆ له ساڵی ١٩٩٩ بڕیاری دا که ٢١ی فێبریوەری که به‌رانبه‌ره به ٢ی ڕه‌شه‌مه، ببێته “ڕۆژی نێونه‌ته‌وه‌ییی زمانی دایک International mother language day”.
ڕۆژی جیهانیی زمانی دایک هه‌موو ساڵێ له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تانی ئه‌ندام له یوونێسکۆ، بۆ پاڵپشتیی زمانی و فه‌رهه‌نگی و هه‌مه‌چه‌شنیی زمانی، له نووسینگه‌ی سه‌ره‌کیی یوونێسکۆ له پاریس یادی ده‌کرێته‌وه . زۆر له ساڵه‌کان ناودێر کراون، بۆ نموونه، ساڵی ٢٠٠٨ ناو نرابوو به: “ساڵی نێونه‌ته‌وه‌ییی زمان” ، ساڵی ٢٠١٠ به “ساڵی نێونه‌ته‌وه‌ییی بۆ نێزیکبوونه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگه‌کان” ناودێر کرابوو.
هەموو ساڵێک:
1. ئه‌م ڕۆژه له لایه‌ن چین و توێژه جۆربه‌جۆره‌کانه‌وه یادی ده‌کرێته‌وه،
2. له قوتابخانه و خوێندنگه‌کان، له په‌رتووکخانه‌کان و بنکه‌کانی چالاکیی فه‌رهه‌نگی و کۆڕ و کۆمه‌ڵی ئه‌ده‌بی و وێژه‌یی و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی وەک فەیسبووک و هه‌ندێ شوێنی تر یادی دەکرێتەوە و بۆنه‌که‌ی ڕێزی لێ ده‌گیرێ.
3. له‌و ڕۆژانه‌دا گۆرانی ده‌وترێ، سه‌ما و هه‌ڵپه‌ڕکێ ده‌کرێت، هۆنراوه و هه‌ڵبه‌ست ده‌خوێنرێته‌وه،
4. قسه له‌سه‌ر مێژوو و بۆنه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی ڕۆژی زمانی دایک ده‌کرێت.
5. باس له گرنگیی زمانی دایک ده‌کرێت.
6. زیاتر له ٧٠٠٠ زمان له دنیادا هه‌یه.
7. مه‌زه‌نده ده‌گرێت که تا کۆتاییی ئه‌م سه‌ده‌یه نزیکه‌ی ٩٠%ی ئه‌و ٧٠٠٠ زمانه له‌نێو بچن.
8. خه‌ریکن پلان داده‌نێن که چی بکه‌ن له‌و کاره‌ساته پێش بگیرێت.
جگه له یوونێسکۆ و وڵاتانی ئه‌ندامی، قوتابخانه و خوێندنگه‌کان، کتێبخانه‌کان، کۆڕ و کۆمه‌ڵه هونه‌ری و ئه‌ده‌بییه‌کانیش ڕێز لەم ڕۆژە دەگرن و یادی دەکەنەوە.
ئه‌نه‌ستیتۆی لینگواپاکس، که ڕێکخراوێکی ناحوکوومییه و بنکه‌که‌یان له “بارسێلۆنا”ی “سپانیا”دایه، هه‌موو ساڵێک خه‌ڵاتێک به ناوی (The Linguapax Prize) واته “خه‌ڵاتی لینگواپاکس” له ٢١ی فێبریوه‌ری ده‌به‌خشێت به زمانه‌وانان، لێکۆڵه‌ره‌وان، پرۆفیسۆران و ئه‌ندامانی کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی بۆ پشتڕاستکردنه‌وه‌ی کاری بێوێنه‌یان له بواری “هه‌مه‌چه‌شنیی زمانی و/ یا په‌روه‌رده‌ی فره‌زمانی” (linguistic diversity and/or multilingual education).
ئه‌م خه‌ڵاتی لینگواپاکسه، له ساڵی ٢٠٠٢ه‌وه دابه‌ش کرا، سێ ساڵی یه‌که‌می واته ٢٠٠٢، ٢٠٠٣ و ٢٠٠٤ هه‌ر ساڵه دابه‌ش ده‌کرا به‌سه‌ر ٢ که‌سدا، به‌ڵام له ساڵی ٢٠٠٥ به‌و لاوه دراوه به یه‌ک که‌س.
پاڵێوراوه‌کان له دیسامبری ساڵی پێشیدا پێشکه‌ش ده‌کرێن و خه‌ڵاته‌که له ٢١ی فێربیوه‌ریدا دابه‌ش ده‌کرێت.
مێژووی “ڕۆژی جیهانیی زمانی دایک”
نیمچه دوورگه‌ی هیندووستان که مۆڵگه‌ی به‌ریتانیا بوو له ساڵه‌کانی ١٩٤٧ و ١٩٤٨دا گۆڕانی به خۆیه‌وه بینی و چوار وڵات سه‌ربه‌خۆیییان به‌ده‌ست هێنا: هیندووستان، بورما، سه‌یلۆن (سریلانکای ئەوڕۆ)، پاکستان (به هه‌ردوو به‌شی ڕۆژاوا و ڕۆژهه‌ڵاته‌وه):
له ڕۆژاوای پاکستان به “ئوردوو” قسه ده‌کرا.
خه‌ڵکی ڕۆژهه‌ڵاتی پاکستان به “به‌نگلایی” قسه‌یان ده‌کرد. ده‌ورووبه‌ری ساڵانی ١٩٥٢-١٩٥٠ توێژی مامناوه‌ندیی گه‌شه‌سێن له ڕۆژهه‌ڵاتی به‌نگاڵدا ده‌ستیان کردبوو به شۆڕشێک که دواتر به “بزووتنه‌وه‌ی زمانیی به‌نگلایی Bangla Language Movement” ناسرا.
له‌پڕا حوکوومه‌تی ئه‌و ده‌مەی پاکستان له جاڕنامه‌یه‌کی ئاوه‌ڵادا ڕایگه‌یاند که تاقه زمانی ڕه‌سمی له سه‌رانسه‌ری پاکستان به ڕۆژهه‌ڵات و ڕۆژاوایه‌وه ده‌بێ ته‌نیا و ته‌نیا ئۆردوو بێت.
ڕۆژهه‌ڵاتی پاکستان، له‌به‌ر ئه‌و بڕیاره ئاڵۆزیی تێ که‌وت،
دژ به‌و بڕیاره ڕژانه شه‌قامه‌کان.
پۆلیس هه‌ر چه‌شنه کۆبوونه‌وه‌یه‌کی ڕێنه‌دراو کرد. سه‌ره‌ڕای ئه‌مه، خوێندکاره‌کانی زانکۆ له شاری داکا و کۆڵێجی پزیشکیی داکا و باقیی چالاکه سیاسییه‌کان، له ٢١ی فێبریواریی ١٩٥٢، ناڕه‌زایه‌تییه‌کیان خسته ڕێ.
له نێزیکی نه‌خۆشخانه‌ی کۆڵێجی پزیشکیی داکای پایته‌ختی ئێستای به‌نگلادێشدا، پۆلیس ته‌قه‌ی له خۆپیشانده‌ران کرد و کۆمه‌ڵێ که‌س کوژران.
بزووتنه‌وه‌که په‌ره‌ی سه‌ند بۆ هه‌موو ڕۆژهه‌ڵاتی پاکستان و ته‌واوی هه‌رێمه‌که وه‌ستا.
پاش ئه‌وه حکوومه‌تی پاکستان کۆڵی دا و زمانی به‌نگلایییه‌کانی برده ڕیزی زمانی نه‌ته‌وه‌یی له پاکستاندا.