وشه و پێشگری (بەر) له زمانی کوردیدا
زمانی کوردی یه‌کێک له‌و زمانانه‌یه که ئه‌گه‌ر زانستیانه خزمه‌تی بکرێت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که خاوه‌نی چه‌ند شێوه‌زار و وشه‌ی به‌رانبه‌ری زۆره، ده‌کرێت وشه‌ی تازه‌ی زۆری لێ ڕۆ بنرێت. زۆر جار به پێشگرێک یان به پاشگرێک یان به وشه‌یه‌کی سه‌ربه‌خۆ ده‌توانین چه‌ندین وشه‌ی تازه‌ی لێ بخه‌ینه‌وه.
وشه‌ی به‌ر له زمانی کوردیدا زۆر کۆنه و وشه‌ی پێشگره و پێشبه‌ندیشه و له ڕسته و له وته‌دا واتای جۆربه‌جۆری لێ هه‌ڵده‌کڕێت. مامۆستا مه‌سعوود موحه‌ممه‌د له کۆپه‌ڕی (زاراوه‌سازیی پێوانه)دا ده‌ڵێ: یه‌کێک له به‌کارهێنانه به‌بڕشته‌که‌ی “به‌ر” ئه‌وه‌یه کاتێک به‌کاری ده‌هێنیت و وشه‌ی لێ داده‌ڕێژی، وشه به‌لای به‌رکاری (مفعولی)یه‌وه ده‌بات، وه‌کوو: به‌رپرس، به‌رکوڵ، به‌ربه‌ست، به‌رکوت، به‌ربانگ، به‌رده‌ست، به‌رهه‌ست، به‌رچاو، به‌ربار، به‌رتاو، به‌رشه‌ق، به‌ڵام وه‌هاش ده‌بێت وشه‌ی کارا درووست ده‌کات وه‌کوو: به‌رهه‌ڵست، به‌رگر، به‌رماڵ. هه‌ر به‌و پێوه‌ره ده‌ڵێت: هیچ کێشه‌یه‌ک له گۆڕێدا نابێت که وشه‌ی “به‌رترس” بۆ شتێک به‌کار بێنی که ترسی زه‌ره‌رمه‌ندبوونی لێ ده‌کرێ، وه‌ک ئه‌وه‌ی که بێژی زینده‌ماڵ به‌رترسی مه‌رگه. واته ترسی ئه‌وه‌ی لێ ده‌کرێ که تووشی مردن بێت. خه‌رمانی نزیک پووشه‌ن به‌رترسی سووتانه. یان ئه‌م ولاته تا سنووری کۆیێ به‌رهێزی منه. که وابوو ئێمه‌ش ده‌توانین وشه‌ی به‌رکێشه دابنێین بۆ ئه‌و که‌سه‌ی که “کونه‌فتنه”ی کرده‌یه‌کی خه‌راپه، وه‌کوو: شاڵاو به‌رکێشه‌ی هه‌موو گرفته‌کانی ئێمه‌یه.
دیسان ده‌ڵێت: به‌رچنه که واتای (ثمر)ی دار ده‌دا هه‌ر له “به‌ر”ه‌وه هاتووه. _ به‌رچنه به‌و به‌روانکه ده‌ڵێن که میوه‌ی میوه‌ی وه‌کوو ته‌ماته و بیبه‌ر و هیدیکه‌ی تێدا کۆ ده‌که‌نه‌وه؛ هه‌روه‌سا “به‌رچنه” له لای ئێمه واتای تریان یان ته‌فت یان سه‌وی میوه ده‌دات.
یه‌که‌م واتای: لای به‌ر و لای پێشه‌وه ده‌گه‌یێنێت. به‌ڵام کاتێک ئه‌م وشه‌یه هاته به‌رکار و بمانه‌وێ وشه‌یه‌کی دیکه‌ی لێ دابڕێژین، واتاکه ده‌گۆڕێ و ناوی تازه و وشه‌ی تازه‌ی لێ ده‌بێته‌وه.
دووه‌م: هه‌ندێ جار “به‌ر” واتای وه‌فا و سفه‌ت ده‌دات، بۆ میناک له‌ناو خه‌ڵکی کورددا کاتێک که‌سێک به‌رانبه‌ر به که‌سێکی دیکه باش نه‌بێت و له‌ته‌کیا خه‌راپ بێت، ده‌ڵێ: جا وه‌ره شێت مه‌به، به‌ر و پشتی بۆ که‌س نییه؛
سێیه‌م: هه‌ندێ جار “به‌ر” واتای پێوه‌ر و ئه‌ندازه ده‌دات، وه‌کوو: به‌ری ئه‌و لیباسه ته‌سکه؛ یان کاتێک ده‌چێته لای به‌رگدروو بۆ دروونی لیباس، به‌رگدروو پێیده‌ڵێ: ئه‌رێ به‌ر و پشتی ئه‌م قوماشه وه‌ک یه‌ک نییه، چی لێ بکه‌م و چۆنی بدرووم؟
چواره‌م: وشه‌ی “به‌رین”، له “به‌ر”ه‌وه هاتووه به‌لام خۆی پێشگر نییه چوونکه پاشگری “ین”ی به دواوه‌یه. به‌ڵام دواتر به وه‌رگرتنی وشه‌ی “به‌ر” ده‌بێته پاشگر و وشه‌ی (به‌ربه‌رین)ی لێ هه‌ڵده‌نرێت؛ هه‌روه‌ها به‌ره‌ی زینی وڵاخیش له “به‌ر”ه‌وه هاتووه له واتای ناودا چوونکه پاشگری “ی”ی به شوێنه‌وه‌یه. دیسان ده‌ڵێت: هه‌روه‌ها وشه‌ی به‌رۆچکه‌ش که واتای به‌رهه‌یوانی بچووک ده‌دات و پاشگری وه‌رگرتووه. به‌لام (به‌ربه‌رۆچکه) هه‌م پێشگری هه‌یه هه‌م پاشگر. بۆ میناک: وشه‌ی “به‌رته‌سک” وشه‌یه‌که که واتای مه‌ودای ته‌سک ده‌دات، هه‌ر به‌و پێوه‌ره ده‌کرێت بوترێت ئه‌و مه‌زرایه به‌رخولی مێگه‌له‌که‌ی ئێمه‌یه و له هه‌مان کاتیشدا به‌رخۆریه‌تی. واته له‌وێ ده‌گه‌ڕێ و ده‌خولێته‌وه و له‌ویش ده‌له‌وه‌ڕێ.
پێنجه‌م: له کاری پێمه‌ڕه‌کاریدا وشه‌ی “به‌رکه‌ند”مان هه‌یه واته کاتێک خه‌ریک ده‌بن شوێنێک هه‌ڵکه‌نن، کرێکارێکیان ده‌ڵێت: با له پێشدا له‌و ئاسته‌وه ده‌س پێبکه‌ین، ئه‌ویش ده‌ڵێ: باشه با وا بکه‌ین، که وابوو ده‌ڵێت: با ئه‌وێ به‌رکه‌ند بکه‌ین و له‌وێوه ده‌ست پی بکه‌ین. به‌ر لێره‌دا پێشگر نییه و خۆی به واتای لای پێشه‌وه‌یه. وشه‌ی ناوبراو زاراوه نییه و کرێکار خۆی دۆزیویه‌ته‌وه و ده‌مێکه ئه‌و وشه‌یه هه‌یه.
شه‌شه‌م: کاتێک ده‌وترێت: با به‌ره‌و ماڵ، به‌ره‌و دێ، به‌ره‌و شاخ، به‌ره‌و بازاڕ بڕۆین، له هیچیاندا وشه‌ی “به‌ر” پێشگر نییه چوونکه به “به‌ر” و “ه‌و” جۆشی خواردووه و بووگه به وشه‌ی سه‌ربه‌خۆ. له وشه‌کانی (به‌رایی، به‌ره‌به‌ره، به‌رودوا، به‌ره‌نگار)دا وشه‌ی به‌ر له هیچیاندا پێشگر نییه چوونکه که‌رتی سه‌ره‌کییان تێدا ڕوون نییه تا بزانین “به‌ر” چنه‌خشێکی تێیاندا گێڕاوه. بۆ نموونه ئه‌گه‌ر وشه‌ی “به‌ر” له به‌رایی وشه‌دا شێوه‌ی پێشگری پیوه نه‌بێت، ئه‌و وشه‌یه‌ی که به یارمه‌تی “به‌ر” به زاراوه داده‌نرێت، زمانه‌وانان ده‌بێ بڕیاری له سه‌ر بده‌ن که لێکدراوه یان داڕێژراو.
حه‌وته‌م: هه‌ندی جار “به‌ر” ڕۆڵی “له‌ش” ده‌بینێت وه‌کوو: ئه‌مڕۆ جلی کوردیم له به‌ر کرد، یان جلی کوردیم کرده به‌رم. یان داره‌که‌م ئاو دا و گیانی هاته‌وه به‌ر.
هه‌شته‌م: هه‌ندێ جار “به‌ر” ڕۆڵی (حافظه) ده‌گێڕێت وه‌کوو من هه‌موو هۆنراوه‌کانی (مامۆستا هێمن)م له به‌ره. گشت هۆنراوه‌کانی (مامۆستا هه‌ژار)م له به‌ر کردووه. به‌ڵام ئێستا هیچیانم له‌به‌ر نییه. یان باشتر بڵێم له هه‌ندێ ناوچه ده‌وترێ: هۆنراوه‌کانی سه‌ره‌نجاممم هه‌موو ئه‌زبه‌ر کردووه؛ به‌ڵام ساسانی برام ناتوانێ هیچ شتێ ئه‌زبه‌ر بکا؛ ئه‌زبه‌رکردن؛ ئه‌زبه‌ربوون؛ له‌به‌رکردن؛ له‌به‌ربوون؛ که وابوو وشه‌ی (ئه‌زبه‌ر یان له‌به‌ر) واتای (حافظه) ده‌دات.
نۆیه‌م: وشه‌ی “به‌ر” دیسان له هه‌ندی وشه‌دا واتای ناوچه ده‌دات، وه‌کوو: به‌ری مه‌رگه، به‌ری مه‌نگوڕایه‌تی. له به‌ری مه‌رگه زه‌ویی باشمان هه‌ن که بۆ کشت و کاڵ زۆر به‌پیت و به‌رکه‌تن. دوێنێ له به‌ری مه‌رگه زه‌ماوه‌ن بوو چووین سه‌یرمان کرد، زۆر خۆش بوو.
ده‌یه‌م: وشه‌ی “به‌ر” دیسان واتای تیزانگ (جنین) ده‌دات، وه‌کوو: مه‌ڕه‌که به‌ری هاویشت یان به‌ری خست. به‌رخستنی مه‌ڕ له زستاندا شتێکی خۆزایه و ڕوو ده‌دا. ڕۆڵه با ئه‌و گیا نه‌خوا نه‌کا به‌ری پێ بخات.