پێشهکی
لهمێژه مرۆڤ بیری له کۆکردنهوهی وشهکانی زمانی خۆی کردووهتهوه و پاراستنی وشه و زمانی به پاراستنی گهل و نهتهوه زانیوه. ههر گهلێکیش زمانی فهوتابێت بێگومان خۆشی فهوتاوه.
نهتهوه پێشکهوتووهکان ههر کامهیان بۆ خۆیان سهدان فهرههنگی جۆربهجۆریان له بواره جیاکاندا داناوه، وهکوو بواری زانستی، گشتی، پزیشکی، ئهستێرهوانی، فیزیا، کیمیا، گیانهوهرزانی، ئابووری، ڕووهکزانی، ڕامیاری، فهلسهفه، وێژه، بیرکاری، کشتوکاڵ، زهویزانی، زمان، ڕێگاوبان، پیشهسازی، ئهلهکترۆنیک، ناو، ئاژهڵ، پهلهور، ماف و دهیان لقی تر.
سهرهڕای ئهوه گهلێک بابهت و وتار و نووسین و نامیلکه و پهرتووک و گۆڤار و هتد بڵاو دهکهنهوه. ههروهها زۆر کۆڕ و کۆبوونهوهش لهو بواره دهگرن و کۆڕ و کۆمهڵی زانیاری و ئهکادیمی و وشهسازییان ههیه که پێک هاتوون له زمانزانان و زمانهوانانی پسپۆڕ و شارهزا و لێهاتوو.
ههر ساڵ لهگهڵ پێشکهوتنی زانست و زانیاری و پێکهاتنی زاراوهی نوێ، فهرههنگی نوێش دهکهوێته ئاراوه.
کاروانی فهرههنگنووسیش له ناو کورددا لهمێژه کهوتووهته ڕێ، ههرچهند ڕێگایهکی زۆر دوورودرێژ و پڕ ههوراز و نشێوی له پێشدایه. لهم ساڵانهی دواییدا گهلێک فهرههنگی نوێ و جۆربهجۆری کوردی کەوتووەتە ئاراوه که بێگومان مایهی دڵخۆشییه.
فهرههنگنووسانی کورد زۆر جار به تاقوتهنیا ئهرکی گرووپێکیان به ئهستۆ گرتووه و هیلاکی و شهونخوونییان کێشاوه و شار به شار و دێ به دێ گهڕاون و وشهیان کۆ کردووهتهوه.
ئێمه لێره ههوڵ دهدهین لیستهیهک له ههموو ئهو فهرههنگانه کۆ بکهینهوه که تا ئێسته نووسراون، بێگومان بۆ ئهو کاره پێویستمان به زانیاریی ئێوهی خۆشهویسته، بۆیه داواکارین ئهگهر زانیارییهکتان سهبارهت به ناو و ناوی نووسهر و ساڵی دهرچوون و ژمارهی لاپهڕهکانی فهرههنگێکی کوردی ههیه که لهم لیستهیهی ئێمهدا نییه، ئاگادارمان بکهنهوه.
له کۆنهوه تاکوو ئێسته:
- یهکهم فهرههنگی کوردی له سهدهی 17 له ساڵی 1683/1682ی زایینی لهلایهن هۆنهر (شاعیر)ی مهزنی کورد ئهحمهدی خانی لهژێر ناونیشانی (فهرههنگی نهوبههار)دا نووسرا. ئهم فهرههنگه لهبهرگرهوهی نزیکهی 6 ههزار وشه و بهشێوهی (قهسیده) و ههر قهسیدهیهکیشی لهسهر کێشێکه. فهرههنگی نهوبههار فهرههنگێکی کوردی ـ عهرهبی بوو:
(رجل) پێ و (رکبة) ئهژنۆ (بطن) سک
(صدر) سنگ و (جید) ئهستۆ (عین) چاڤ
ئهم فهرههنگه چهند جارێک بڵاو کرایهوه، بۆ یهکهمجار له لایهن (یوسف ضیاءالدین پاشا الخالدی المقدسی) له پاشکۆی وشهنامهکهی (الهدیة الحمیدیة فی الغة الکردیة)دا بڵاو کرایهوه. - فهرههنگی ئیتالیایی ـ کوردی، لهلایهن قهشهی ئیتالی (ماوریزۆ گارزۆنی Maurizio Garzoni)، ساڵی 1787، له ڕۆما. فهرههنگێکی زۆر بهکهڵک و سهرکهوتوو بوو.
- سێههم فهرههنگ له ساڵی 1895ی زایینی لهژێر ناونیشانی (فهرههنگی ئهحمهدی) لهلایهن شێخ مارفی نۆدێ به شێوهی هۆنراوه که فهرههنگێکی عهرهبی ـ کوردی بوو بڵاو کرایهوه.
- فهرههنگێکی کوردی ـ ڕووسی، پیۆتر لرخ، ساڵی 1858ی زایینی.
- فهرههنگێکی کوردی ـ فهرهنسی، لهلایهن زانای گهوره ئا. ژابا، 1879، 463 لاپهڕه، 15 ههزار وشه.
ئا. ژابا دوو فهرههنگی (فهرهنسی ـ ڕووسی ـ کوردی) و (کوردی ـ فهرهنسی ـ ڕووسی)یشی داناوه که هێشتا ههر به شێوهی دهستنووسه و له ئهرشیڤی ئهکایمیی سۆڤێت له لینینگراد ههڵگیراون. - فهرههنگۆکێکی بیست لاپهڕهیی، قهشهی ئهمریکی (سی. ری)، ساڵی 1870.
- فهرههنگۆکێکی کوردی ـ ئهڵمانی، ڕۆژههڵاتناس (ئا. سۆتسین)، کۆتاییی سهدهی نۆزده.
- فهرههنگۆکێکی کوردی ـ ڕووسی، سێ ههزار وشه، ههروهها فهرههنگۆکێکی ڕووسی ـ کوردی، چوار ههزار وشه، لهلایهن زانای ڕووسی (س. ئا. یهگیزارۆڤ).
- فهرههنگێکی کوردی ـ عهرهبی، (یوسف ضیاءالدین پاشا الخالدی المقدسی)، 319 لاپهڕه، ئهستهمبووڵ، ساڵی 1893.
- فهرههنگۆکێکی کوردی ـ ئینگلیزی، ساڵی 1913، ههروهها فهرههنگۆکێکی ئینگلیزی ـ کوردی، ساڵی 1919، حهفتا لاپهڕه لهلایهن میجهرسۆن.
- فهرههنگۆکێکی ڕووسی ـ کوردی، (ش. ف. نیکوتین)، ساڵی 1916، ورمێ.
- فهرههنگۆکێکی شازده لاپهڕهیی، میسیۆنهری ئهمریکی (ل. و. فۆسۆم)، ساڵی 1919.
له ساڵانی 30ی سهدهی بیستهمدا قۆناغێکی نوێ له فهرههنگنووسی لهنێوان ڕووناکبیرانی کورددا دهستی پێ کرد، ئهویش له ئاکامی ههستی نهتهوایهتیی پێنووسبهدهستانی کورد. - فهرههنگۆکێکی زاراوهی کۆمهڵایهتی و سیاسی له گۆڤاری (هیوا)، جهلادهت عالی بهدرخان، ساڵانی 30.
- فهرههنگۆکێک له گۆڤاری (نزار)، مامۆستا عهلائهدین سهجادی.
- فهرههنگۆکێک له لایهن مامۆستا شاکر فهتاح، ساڵی 1934.
- فهرههنگی عهرهبی ـ کوردی، مامۆستا عهبدوڵڵا زێوهر، ساڵی 1941.
- ڕابهر، فهرههنگێکی قوتابخانهییی عهرهبی و کوردییه، ساڵی 1950، 15 ههزار وشه، زانای گهورهی کورد مامۆستا گیوی موکریانی که ههندێ جار به باوکی فهرههنگی کوردیش ناو دهبرێ.
- فهرههنگی کۆلکهزێڕینه، کوردی ـ عهرهبی ـ فارسی ـ فهرهنسی ـ ئینگلیزی، ساڵی 1955، مامۆستا گیوی موکریانی.
- فهرههنگی مههاباد، کوردی ـ عهرهبی، نزیکهی 30 ههزار وشه، 1961، مامۆستا گیوی موکریانی.
- فهرههنگی نۆبهره، عهرهبی ـ کوردی، بهرگی یهکهم 1986، بهرگی دووهم 1990، مامۆستا گیوی موکریانی.
- فەرهەنگی کوردستان، کوردی ـ کوردی، 940 لاپهڕهی قهباره گهوره، ساڵی 1999، مامۆستا گیوی موکریانی. بهداخهوه ئهم فهرههنگه پاش کۆچی مامۆستا گیوی موکریانی له چاپ درا و بڵاو کرایهوه و خۆی که زۆربهی تهمهنی لاوی و پیریی تهرخانی فهرههنگنووسی کردبوو و پێنج فهرههنگی پێشکهش به کورد کرد نهیتوانی ئهو فهرههنگه به چاپکراوی ببینێ.
- فهرههنگۆک بۆ قوتابیانی کورد، 1955، مامۆستا عیززهددین مهلا مستهفا.
- فهرههنگی کوردی ـ