نەورۆز جهژنێکی کۆن و دێرینه که لهلایهن کوردهوه ههر له کۆنهوه جهژنی گیراوه.
یونسکۆ له (٢٠٠٩/٠٩/٣٠) نهورۆزی وهکوو “میراتی ههستپێنهکراوی جیهانی” تۆمار کرد.
لە ڕێکەوتی (٢٠١٠/٢/٢١)، “ئهنجومهنی گشتیی نهتهوه یهکگرتووهکان” ڕۆژی ٢١ی مارسی به “ڕۆژی جیهانیی جهژنی نهورۆز” به فهرمی ناساند و له ڕۆژژمێرهکهی خۆیدا جێگیری کرد و به جهژنێکی کۆن و دێرینی ناودێر کرد وتی که پێشینهیهکی ٣ ههزار ساڵهی ههیه و پتر له ٣٠٠ میلیۆن کهس جهژنی دهگرن.
نهورۆز له ڕۆژژمێری ئێران و ئهفغانستاندا به سهرهتای ساڵی نوێ دهژمێردرێت. له زۆر له وڵاتی تریشدا پشووی فهرمییه.
نهورۆز بۆ کوردهکانی ڕۆژههڵاتی کوردستانیش وهکوو ساڵی نوێ دهژمێردرێت.
له عێراقدا چونکوو ڕۆژژمێری زایینی بهکار دهچێت، کوردی باشووری کوردستانیش پێڕهوی له ڕۆژژمێری زایینی دهکهن، بۆیه له ڕۆژژمێردا نهورۆز وهکوو سهرهتای ساڵ ههژمار ناکرێت، بهڵام حوکوومهتی ههرێمی کوردستان به فهرمی دهیناسێ و له کوردستاندا بهو بۆنهوه چهند ڕۆژێکی به پشووی ڕهسمی داناوه و خهڵک زۆر بهگهرمی و بهتایبهتی بۆنهی نهورۆز به ئاههنگگێڕان و چوونهدهر و ئاگرکردنهوه و سهما و شایی و ههڵپهڕکێ و خۆشی یادی دهکهنهوه.
کوردهکان له کوردستانی بندهستی تورکیا، به میلیۆن میلیۆن دهڕژێنه شهقامهکان و به ههلێکی گونجاوی دهزانن بۆ دهربڕینی ڕق و تووڕهییی خۆیان بهرانبهر بهو زوڵمه نهتهوهیییهی که لێیان دهچێت.
گهلێ نهتهوهی جۆربهجۆری تر له ههرێمێکی بهریندا، جهژنی نهورۆز به شێواز و دابونهریتی جۆربهجۆر یاد دهکهنهوه وهکوو فارسهکان، نهتهوهکانی نیشتهجێی ئێران،ههروهها له ئازهربایجان، ئهفغانستان، تاجیکستان، تورکمهنستان،ئۆزبهکستان، قرقیزستان و قهزاقستان ئهو بۆنه یاد دهکهنهوه، ئهمه سهرهڕای ئهو میلیۆن میلیۆن خهڵکهی وهکوو کورد و فارس که پهڕیوهی ههندهرانن که به شێوهی جۆربهجۆر یادی دهکهنهوه، وهکوو بهکرێگرتنی کهشتی و پاپۆڕی گهوره و مهزن لهنێوان دوو وڵاتدا، یان ئاههنگگێڕان به بهشداریی گۆرانیبێژان و تیپی مۆسیقا و گرووپی سهما و ههڵپهڕکێ و ئاگرکردنهوه له ئێوارانی نهورۆز یان چوارشهمهسووری و هتد.
ساتی نهورۆز له ساتی ڕۆژگهڕانهوهی بههار (اعتدال بهاری/ اعتدال ربیعی/ vernal equinox)هوه دهست پێ دهکات.
ڕۆژگهڕانهوهی بههار له نیوگۆی باکووریی زهوی، بهو ساته دهوترێت که گۆی زەوی دەسووڕێت و وا هەست دەکرێت کە ههتاو له نیوگۆی باشووریی زەوییەوە بەسەر هێڵی ئیستوادا تێپەڕ دەبێت و دێته ناو نیوگۆی باکووریی زهوییەوە، لەڕاستیدا ئەوە زەوییە کە دەسووڕێت و هەتاو نەگۆڕە. ئهم ساته پێی دەوترێت ساتی سهرهتای کهلووی بهرخ ( برج الحمل).
یان به زمانی ئهستێرهوانی دهوترێت: کاتێ بازنهی کهلووهکان (دایرةالبروج)، درێژییی جوگرافییهکهی دهبێته سفر (٠) پله، ئهو ساته نهورۆز دهست پێ دهکات.
ئهم ساتی بهسفربوونهش ساڵ بۆ ساڵ دهگۆڕێت و ساتێکی نهگۆڕ نییه بهڵکوو گۆڕاوه، بۆیه ههندێ جار نهورۆز دهکهوێته ٢٠ی مارس و هەندێک ٢١ی مارس و ههندێ جاریش دهکهوێته ٢٢ی مارس.
له ڕۆژژمێری زایینیدا ساتی گۆڕانی ساڵ بۆ ساڵی نوێ، ههموو ساڵێ به شێوهیهکی بڕیارلهسهردراو، کاتژمێر ٠٠.٠٠ واته ١٢ی شهو یان ٢٤.٠٠ ه، بهڵام له ڕۆژژمێری ههتاوی و ڕۆژژمێری کوردیشدا ئهوه بهدهستی مرۆڤ نییه و بهپێی سروشت، ساتهکانی دهگۆڕێت.
له ڕۆژژمێری کوردی ههتاویدا بهرانبهره به ١ی خاکهلێوه، له ڕۆژژمێری کۆچی ههتاوی (هجری شمسی)دا بهرانبهره به ١ی فهروهردین، له ڕۆژژمێری زایینیدا بهرانبهره به ٢١ یان ٢٢ی مارس.
ئهگهر تێپهڕبوونهکه بهسهر هێڵی ئیستوا ڕێک کاتژمێر ١٢.٠٠ی نیوهڕۆ یان پێش ئهوه، به کاتی ڕۆژههڵاتی کوردستان، ڕوو بدات ئهوه ئهو ڕۆژه نهورۆزه و له ڕۆژژمێریشدا دهبێته ١ی خاکهلێوه یان ١ی فهروهردین، بهڵام ئهگهر دوای ١٢.٠٠ به دواوه بێت، ئهوه ئهو ڕۆژه نهورۆزه و ساڵی نوێ، بهڵام له ڕۆژژمێردا ڕۆژی دواتری دهبێته ١ی خاکهلێوه (١ی فهروهردین).
ئەو ساڵەی کە ساتی ڕۆژگهڕانهوهی بههار، یان تێپهڕبوون بهسهر هێڵی ئیستیوادا، پاش ١٢.٠٠ی نیوهڕۆ بێت، ئەوا ئهو ڕۆژه دەبێتە نهورۆز، بهڵام ڕۆژی دواتری دهبێته یهکهم ڕۆژی خاکهلێوه، یان یهکهم ڕۆژی ڕۆژژمێر. نهک ئهو ڕۆژه. چونکوو پاش کاتژمێر ١٢.٠٠ی نیوهڕۆ ڕووی داوه.
لهڕاستیدا کهس نازانێت سهرچاوهی نهورۆز له کوێوه هاتووه، ههندێک له دهقه کۆنه ئێرانییهکانی وهکوو “شاهنامهی فیردهوسی” و “مێژووی تهبهری” دهڵێن جهمشێدشا (چوارهم پاتشای پێشدادییهکان) نهورۆزی داهێناوه، ههندێکی تر دهڵێن کهیومهرس (یهکهم پاتشای پێشدادییهکان) دای هێناوه. هاوکاتیش دەڵێن ئەو پاتشایانە زیاتر لە ١٠٠٠ ساڵ تەمەنیان کردووە، بێگومان ئەوانە تەنیا دەچنە خانەی ئەفسانە و لە ڕاستی دوورن.
ههندێک سهرچاوهی تریش دهڵێن زهردهشت نهورۆزی داهێناوه.
یونسکۆ پێی وایە کە نەورۆز پێشینەیەکی سێ هەزار ساڵەی هەیە و ٣٠٠ میلیۆن کەس یادی دەکەنەوە.
هەندێ کەسیش گرێی دەدەنەوە بە زوحاک و کاوە، ئەو بەسەرهاتەش بەو جۆرەی کە باسی دەکەن هێندە لە ڕاستی دوورە کە ناکرێت وەک بنەمای نەورۆز دابنرێت.
یەکێک لەو ئەفسانانەی کە لە پێوەندی لەگەڵ نەورۆزدا باس کراوە ئەفسانەی “ئەژدیهاک و کاوە”یە. تەنانەت ئەو بەسەرهاتەش لەبەر خەیاڵیبوونی چیرۆکەکە بە دروست نازانرێت.
جهمشێدشا که ههزار ساڵ تهمهنی کرد، چوارهم پاتشای پێشدادییهکان بووه، له سهرهتادا پادشایهکی دادوهر بووە، بهڵام له دواییدا وهک ههر پاتشایهکی تر که تامی دهسهڵات دهچێژێت، له خۆ بایی دهبێت و دهست دهکاته ناههقی.