ئامادەکردنی: دیاکۆ هاشمی
بڵاوکردنەوە: 06-06-2018
نوێکردنەوە: 06-06-2023
ڕێزمان:
دۆزینەوەی قەد، ڕەگ و جێناوە لکاوەکان:
لەم پەڕەیدا بەکورتترین شێوە باس لە دۆزینەوە قەدی کار، ڕەگی کار و چۆنیەتیی بەکارهێنانی هەر چوار کۆمەڵە جێناوە لکاوەکان دەکەین. ئەمانە بۆ گەردانکردنی کار بەپێی ڕێزمانی کوردی، گرنگیی تایبەتییان هەیە.
چاوگ: پێنج جۆر چاوگمان هەیە: (ئەلفی، تایی، دالی، واوی، یایی):
١. ئەلفی: ان، وەک: هێنان
٢. تایی: تن، وەک: کەوتن
٣. دالی: دن، وەک: بردن
٤. واوی: وون، وەک: چوون
٥. یایی: ین، وەک: پژمین
تێبینی:
چاوگ بە پیتی “ن” کۆتاییی پێ دێت. نیشانەکانی چاوگ بریتین لە (ا، ت، د، وو، ی).
***
چاوگ سەرچاوەیە بۆ:
١. گەردانکردنی کار: دەبینم، بینیم، بینیومە، بینیبووم.
٢. ڕەگی کار: “بین“.
٣. قەدی چاوگ: “بینی“.
***
“ڕەگ” سەرچاوەیە بۆ دروستکردنی:
١. کاری ڕانەبردوو: دە + بین + م = دەبینم.
٢. کاری داخوازی: ب + بین + ە = ببینە.
٣. وشەی لێکدراو: کورت + بین = کورتبین.
٤. بکەرنادیار، ڕانەبردوو: دە + بین + رێ = دەبینرێ.
٥. بکەرنادیار، ڕابردوو: بین + را = بینرا.
٦. وشەی داڕێژراو: بین + ەر = بینەر
***
دۆزینەوەی قەدی چاوگ:
نیشانەی چاوگ لە “چاوگ”دا لادەبەین، ئەوەی دەمێنێتەوە دەبێتە قەدی چاوگ.
|
چاوگ
|
قەدی چاوگ |
| کێڵان |
کێڵا |
| خوێندن |
خوێند |
| چوون |
چوو |
***
دۆزینەوەی ڕەگی کار:
هەر کارێکمان هەبێت بۆ نموونە لە دۆخی چاوگدا، دەیکەینە دۆخی ڕانەبردووی یەکەم کەسی سادە:
نموونە:
“خواردن”، دەکەینە دۆخی ڕانەبردووی یەکەم کەسی سادە، واتە: (خواردن) دەکەینە (دەخۆم).
دە + خۆ + م = دەخۆم.
پاشان ئەگەر “دە” … “م” لابەرین، ئەوە ڕەگی کار دەمێنێتەوە: “خۆ“.
کەوا بێت ڕەگی کاری “خواردن” دەبێتە: “خۆ“.
***
لەم خشتانەی خوارەوەدا دەبینن کە “قەد” (ڕەگی ڕابردووی نزیک) و “ڕەگی کار” (ڕەگی ڕانەبردوو) چۆن بەدەست دێن:
| ١. چاوگی ئەلفی: “ان” |
قەد |
ڕەگ |
| تێپەڕ: |
|
چاوگ – ان = ڕەگ |
| کێشان |
کێشا |
دە کێش م |
| نان |
نا |
دە نێ م |
| بێژان (بێژتن، دابێژتن) |
بێژا |
دە بێژ م |
| وێژان (بێژتن، دابێژتن) |
وێژا |
دە وێژ م |
| هێنان |
هێنا |
دە هێن م |
| کێڵان |
کێڵا |
دە کێڵ م |
| تێنەپەڕ |
|
(ا)ی قەد دەگۆڕین بۆ (ێ) |
| سووتان |
سووتا |
دە سووتێ م |
| برژان |
برژا |
دە برژێ م |
| خنکان |
خنکا |
دە خنکێ م |
| زان |
زا |
دە زێ م |
| دڕان |
دڕا |
دە دڕێ م |
| فەوتان |
فەوتا |
دە دەفەوتێ م |
| سڕان |
سڕا |
دە سڕێ م |
| ئاوارتە: |
|
ئاوارتە: |
| مان |
ما |
دە مێن م |
| شیان |
شیا |
دە شێ م |
| ژیان |
ژیا |
دە ژی م |
| گریان |
گریا |
دە گری م |
***
| ٢. چاوگی تایی: “تن” |
قەد |
ڕەگ |
| تێنەپەڕ: |
|
چاوگ – تن = ڕەگ |
| کەوتن |
کەوت |
دە کەو م |
| خەوتن |
خەوت |
دە خەو م |
| سرەوتن |
سرەوت |
دە سرەو م |
| نیشتن |
نیشت |
دە نیش م |
| بزووتن |
بزووت |
دە بزوو م |
| تێپەڕ: |
|
|
| گرتن |
گرت |
دە گر م |
| بێژتن (دابێژتن) |
بێژت |
دە بێژ م |
| فرۆشتن |
فرۆشت |
دە فرۆش م |
| لێستن |
لێست |
دە لێس م |
| |
|
(ا، ە) دەگۆڕین بۆ (ێ) پاشان نیشانەی چاوگ (تن، دن) لادەبەین: |
| ڤەشارتن |
ڤەشارت |
دە ڤەشێر م |
| پاڵاوتن |
پاڵاوت |
دە پاڵێو م |
| ئاوارتە |
|
ئاوارتە: |
| دیتن |
دیت |
دە بین م |
| وتن |
وت |
دە ڵێ م |
| گوتن |
گوت |
دە ڵێ م |
| هێشتن |
هێشت |
دە هێڵ م |
| هاتن |
هات |
د ێ م / دە هێ م |
| هاوێشتن |
هاوێشت |
دە هاوێ م |
| خستن |
خست |
دە خە م |
| ڕستن |
ڕست |
دە ڕێس م |
| گەستن |
گەست |
دە گەز م |
| پشکووتن |
پشکووت |
دە پشکوێ م |
| گواستن |
گواست |
دە گوێز م / دە گواز م |
| نوستن |
نووست |
دە نوو م |
| بیستن |
بیست |
دە بیست م / دە بیس م |
| ناشتن |
ناشت |
دە نێژ م |
| ڕشتن |
ڕشت |
دە ڕێژ م |
| خواستن |
خواست |
دە خواز م |
| هاژووتن |
هاژووت |
دە هاژۆ م |
| کڕۆشتن |
کڕۆشت |
دە کڕۆژ م |
| کوشتن |
کوشت |
دە کوژ م |
| گەیشتن |
گەیشت |
دە گە م |
| ویستن |
ویست |
دەمـ ەوێ ت |
| شووشتن |
شووشت |
دە شۆ م |
***
| ٣. چاوگی دالی: “دن” |
قەد |
ڕەگ |
| |
|
(ا، ە)ی قەد دەکەینە (ێ) – دن = ڕەگ |
| ناردن |
نارد |
دە نێر م |
| ژماردن |
ژمارد |
دە ژمێر م |
| سپاردن |
سپارد |
دە سپێر م |
| چاندن |
چاند |
دە چێن م |
| برژاندن |
برژاند |
دە برژێن م |
| ستاندن |
ستاند |
دە ستێن م |
| سەندن |
سەند |
دە سێن م |
| |
|
چاوگ – دن = ڕەگ |
| شۆردن |
شۆرد |
دە شۆر م |
| ئاوارتە: |
|
ئاوارتە: |
| کردن |
کرد |
دە کە م |
| بردن |
برد |
دە بە م |
| خواردن |
خوارد |
دە خۆ م |
| داڕێژراو: |
|
|
| لێبووردن |
لێبوورد |
لێبوور |
| |
|
|
***
| ٤. چاوگی واوی: “وون” |
قەد |
ڕەگ |
| تێپەڕ: |
|
چاوگ – ن = ڕەگ |
| دروون |
دروو |
دە دروو م |
| سوون |
سوو |
دە سوو م |
| جوون |
جوو |
دە جوو م |
| تێپنەڕ: |
|
چاوگ – وون = ڕەگ |
| چوون |
چوو |
دە چ م |
| بوون |
بوو |
دە ب م |
***